Bitki bazlı diyet: Bitkilerden elde edilen gıdalara (meyve ve sebzeler, kepekli tahıllar, baklagiller, kabuklu yemişler, tohumlar ve yağlar gibi) daha fazla önem veren beslenme biçimidir.

Avrupa’da sağlıkla ilgili nedenlerin yanı sıra iklim değişikliği ve hayvan refahı ile ilgili etik kaygılar nedeniyle daha fazla insan giderek bitki bazlı diyetlere yönelmektedir. Bazı ülkelerde beslenme alışkanlıklarındaki değişiklikler daha yeni ortaya çıkarken, bazı ülkelerde bu eğilim hızla artmaktadır. 

Bitki bazlı diyetler, hayvansal ürünlerin daha az tüketilmesi veya hariç tutulması ile bitki kaynaklarından elde edilen gıdaları vurgulayan çok çeşitli diyet modellerinden oluşmaktadır. Vejetaryen diyetler, hayvansal gıdaların bir kısmının veya tamamının tüketimini hariç tutabilen bitki bazlı diyetlerin bir alt kümesini oluşturur ve çeşitlere ayrılmaktadır:

• Vegan diyetler: Et, süt ürünleri, balık, yumurta ve (genellikle) bal dahil olmak üzere tüm hayvansal ürünlerin tüketilmediği diyet türüdür.
• Lakto-vejetaryen diyetler: Et, balık, kümes hayvanları ve yumurtanın tüketilmediği ancak süt, peynir, yoğurt ve tereyağı gibi süt ürünlerinin tüketildiği bir diyet türüdür.
• Lakto-ovo vejetaryen diyetler: Yumurta ve süt ürünlerinin tüketilmediği ancak et veya balığın tüketildiği diyet türüdür. 
• Ovo-vejetaryen diyetler: Et, kümes hayvanları, deniz ürünleri ve süt ürünlerinin tüketilmediği ancak yumurtaların tüketildiği diyet türüdür. 
• Pesko-vejetaryen (veya pesketaryen) diyetler: Balık, süt ürünleri ve yumurtanın tüketilmediği ancak etin tüketildiği diyet türüdür.
• Fleksitaryen (veya esnek) diyetler: Öncelikle vejetaryendir ancak ara sıra veya küçük miktarlarda et, süt ürünleri, yumurta, kümes hayvanları ve balık tüketimlerinin olduğu diyet türüdür.

Genel olarak sağlıklı bir yaşam tarzı için ağırlıklı olarak bitki bazlı, düşük tuz, düşük doymuş yağ ve düşük ilave şeker içeren bir diyet önerilmektedir. Bu tür diyetler yaygın olarak daha düşük erken ölüm riskiyle ilişkilidir ve bulaşıcı olmayan hastalıklara karşı da koruma sağlamaktadır. 

Düşük meyve ve sebze tüketimi, bulaşıcı olmayan hastalık riskinin artmasına neden olur. Son araştırmalar, yüksek meyve ve sebze alımının daha düşük kalp hastalığı ve inme riskleri ile ilişkili olduğunu göstermiştir. Dünya Sağlık Örgütü, günde en az 400 gr (beş porsiyon) meyve ve sebze (patates ve diğer nişastalı yumrular hariç) tüketilmesini önermektedir.

Kardiyovasküler hastalıklar, Avrupa Bölgesi'ndeki tüm ölümlerin yarısından fazlasına neden olmaktadır. Genel olarak kanıtlar, vejetaryen ve vegan diyetlerinin koroner kalp hastalığına karşı koruyucu bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir.

Yüksek vücut kitle indeksi (BMI), obezitenin neden olduğu bir durumdur. Çeşitli araştırmalar, vejetaryenlerin ve veganların genel olarak vejetaryen olmayanlara göre daha düşük bir BMI'ye sahip olduğunu bulmuştur. Araştırmalar, diyetlerinde eti az tüketenlerin ve et yemeyenlerin, büyük ölçüde daha düşük BMI'leri nedeniyle daha düşük diyabet riskine sahip olduğunu göstermektedir. Birlikte ele alındığında, erken ölümlere karşı sağladıkları koruma da dahil olmak üzere bitki bazlı diyetlerin yararlı etkileri, bulaşıcı olmayan hastalıkları önleme ve kontrol etme aracı olarak sağlıklı bitki bazlı diyetleri öneren halk sağlığı kılavuzları için güçlü kanıtlar sağlamaktadır. 

Bitki bazlı diyetler yalnızca insan sağlığını iyileştirmekle kalmayıp, aynı zamanda et ve süt ürünleri gibi hayvansal kaynaklı gıdaların yüksek tüketimiyle ilişkili çevresel etkileri de azaltma potansiyeline sahiptir. Meyve ve sebzeler, tahıllar, baklagiller, kabuklu yemişler ve tohumlar gibi bitkisel gıdaların üretimi, hayvansal gıdalardan daha düşük sera gazı emisyonları üretmektedir. Bitki bazlı beslenmeye geçiş, biyolojik çeşitlilik kaybını önlemeye de yardımcı olabilir. Beslenme modellerindeki bu değişiklik, otlatmak ve mahsul yetiştirmek için gereken arazi miktarını azaltarak, tarım için küresel arazi kullanımını önemli ölçüde azaltabilir. Bitki bazlı gıdaların hem insan hem de gezegen sağlığı için faydaları vardır.

Sıklıkla hayvansal ürünler tüketenler için eti yasaklamayan bitki bazlı diyetlere kademeli geçişlere odaklanmak yararlı olabilir. Kırmızı et ve kümes hayvanları gibi hayvansal ürünlerin kademeli olarak azaltılması, hayvansal ürünleri tamamen dışlayan daha kısıtlayıcı diyetlere göre daha kolay benimsenebilir ve bunlara uyulabilir. Bitki bazlı beslenme önerileri, dini ve kültürel açıdan uygun uygulamalarına da izin vermektedir.

Hayvansal gıdaların bir kısmını veya çoğunu tüketmemeyi tercih eden bireyler için sağlıklı ve iyi planlanmış bitki bazlı öğünler, yeterli düzeyde mikro besin sağlayabilir. Daha ılımlı bir yaklaşımı tercih eden bireyler için, hayvansal gıdaların kademeli olarak azaltılması ve sağlıklı bitkisel gıdaların ikame edilmesiyle bile önemli sağlık yararları elde edilebilmektedir. 

Sonuç olarak hayvansal ürünlerin alımını azaltan veya ortadan kaldıran bitki bazlı diyetlerin; insan, hayvan ve çevre sağlığı üzerindeki olumlu etkilerini en üst düzeye çıkardığı önemli kanıtlarla desteklemektedir.

Kaynakça:

1. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/349086/WHO-EURO-2021-4007-43766-61591-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y 
2. https://www.nutrition.org.uk/putting-it-into-practice/plant-based-diets/plant-based-diets/